ΜΑΤΙΕΣ ΣΤΟ ΈΠΟΣ ΤΟΥ ΣΑΡΑΝΤΑ

Του Διονυσίου Γ. Μαυρόγιαννη
Καθηγητού Κοινωνιολογίας
Πρ. Πρυτάνεως Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης

 

Η Ιταλική επίθεση και οι αμυντικές οχυρώσεις στην Πίνδο. Ο ιστορικός ρόλος της VIII Μεραρχίας στον Καλαμά (Διοικητής Υποστράτηγος Χαρ. Κατσιμήτρος και Παναγιώτης Μαυρογιάννης, Διοικητής Πυροβολικού.
____ ** ____
Το Έπος του Σαράντα έχει σπουδαία σημασία τόσο για την Ελλάδα όσο και για την Ευρώπη και όλες τις δημοκρατικές χώρες του κόσμου. Η απόκρουση της μεγάλης επίθεσης της φασιστικής Ιταλίας συμμάχου της ναζιστικής Γερμανίας και η νικηφόρος προέλαση του ελληνικού στρατού εντός της Αλβανίας, αποτελούν την πρώτη νίκη κατά των Δυνάμεων του Άξονα, ανάμεσα σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες. Από την άλλη πλευρά, η επιτυχής απόκρουση του 1940 όσο και της εαρινής του 1941, μαρτυρούν την υπεροχή της πανελλήνιας συμμετοχής ενόπλων δυνάμεων και λαού, εναντίον της προέλασης της συμμαχίας των ολοκληρωτικών καθεστώτων Ιταλίας και Γερμανίας. Οι ανθρώπινες απώλειες και οι υλικές ζημίες που υπέστη η χώρα μας, αναλογικά με τον τότε πληθυσμό της (7 εκ.) ήταν κατά πολύ υπέρτερες των αντιστοίχων όλων των χωρών που αντιπαρατάχθηκαν στις δυνάμεις του Άξονα.
____ ** ____
Σχετικά με την Ιταλική επίθεση της 28 Οκτωβρίου 1940, αυτή ήταν το αποτέλεσμα πολυετούς προετοιμασίας, διπλωματικής και στρατιωτικής. Αποτελούσε, για την Ιταλία, συνέχεια και προέκταση της μακράς παράδοσης των Σταυροφοριών και των ποικίλων Ιπποτικών Ταγμάτων τα οποία δρούσαν στην Κύπρο, στα Δωδεκάνησα και στο Αιγαίο έως και την Επανάσταση του 1821. Πολύ περισσότερο όμως, συνδέονται ιδεολογικά, διπλωματικά και έμπρακτα με την κατάληψη από το 1912 των Νησιών των Νοτίων Σποράδων, με την πολιτειακή ένταξή τους στην Ιταλική αυτοκρατορία της Ανατολής από το 1923 και εντεύθεν, οπότε έλαβε χώρα και η κατάληψη της Κέρκυρας. Η συνέχεια δόθηκε από την Ιταλία στην επίθεσή της και ήττα της στην εκστρατεία της  κατά της Αιθιοπίας (1935-36) και της ανέφικτης έτσι προσπέλασης προς τον Ινδικό Ωκεανό.
____ ** ____
Οι προκλητικές παρενοχλήσεις κατά της χώρας μας, με την τελευταία και ξαφνική υποβρυχιακή καταβύθιση του καταδρομικού «Έλλη» στις 15 Αυγούστου 1940 στην Τήνο, είχαν αρχίσει από ενωρίς τον χρόνο αυτό. Η Ιταλία ισχυρίσθηκε ότι «ο τορπιλισμός της «Έλλης» οφειλόταν στο αγγλικό τέχνασμα δια να αναστατωθούν τα Βαλκάνια και να δηλητηριασθούν ακόμη περισσότερον αι σχέσεις Ελλάδος και Ιταλίας». Ο Τσιάνο στο Ημερολόγιό του επιρρίπτει την ευθύνη του τορπιλισμού στον Ιταλό ντε Βέκι, Διοικητή της Δωδεκανήσου,  ο Κόμης Γκράτσι, πρέσβης στην Αθήνα, στο βιβλίο του «Αρχή του Τέλους», δηλώνει ότι ο τορπιλισμός της Έλλης έγινε κατόπιν διαταγών από την Ρώμη απ’ ευθείας. Ακόμη, ο Γκράτσι αναφέρει ότι στις 13 Αυγ. 1940, ο Μεταξάς κάλεσε στο Υπ. Εξωτερικών τον Πρέσβη της Γερμανίας φον Έρμπαχ να του ζητήσει να παρέμβει στην Ρώμη για να επιδείξει αυτή μετριοπάθεια, δηλώνοντάς του ότι «η Ελλάδα δεν μπορούσε να λάβει θέση εναντίον της Μεγάλης Βρετανίας». Ο Γερμανός Πρέσβης τηλεγράφησε στην Ρώμη το περιεχόμενο των δηλώσεων του Μεταξά, οι οποίες διαβάστηκαν το πρωί της 14 Αυγούστου στο Παλάτσο Βενέτσια. Η οργή του Μουσολίνι εκδηλώθηκε αμέσως με διαταγή στον ντε Βέκι να αποδείξει εμπράκτως στο Μεταξά ποιος είχε την κυριαρχία στην Ανατ. Μεσόγειο»… Από τον Ιούλιο ως τον Σεπτέμβριο του 1940 και στις αρχές Οκτωβρίου 1940, οι αεροπορικές προκλήσεις πολλαπλασιάζονται με πτήσεις της ιταλικής αεροπορίας πάνω από ελληνικά εδάφη (Αίγινα, Ξυλόκαστρο, Φλέβες) και επιθέσεις εναντίον εμπορικών και πολεμικών πλοίων («Ωρίων» σε ανεφοδιασμό στον κόλπο του Κισσάμου και αντιτορπιλικό «Ύδρα», βόμβες εναντίον των αντιτορπιλικών «Βασιλεύς Γεώργιος» και «Βασίλισσα Όλγα» στον κόλπο της Κορίνθου. Τέλος, επίθεση εναντίον δύο υποβρυχίων στον Κόλπο της Ναυπάκτου).
____ ** ____
Η τελική απόφαση για άμεση επίθεση κατά της Ελλάδας έλαβε χώρα στο Παλάτσιο Βενέτσια όπου συνήλθε το πρωί της 15 Οκτ. 1940 το Ανώτατο Πολεμικό Συμβούλιο υπό την προεδρία του Μουσολίνι, με συμμετοχή των Τσιάνο, Μπαντόλιο, Βισκόντι, Πράσκα κ.ά. Το περιεχόμενο των συζητήσεων και αποφάσεων γνωστοποιήθηκε την επομένη στην Ελληνική Κυβέρνηση από τον Έλληνα Πρέσβη, ενώ δημοσιεύθηκε ολόκληρο σε ιταλική εφημερίδα το 1944. Ο Πράσκα και ο Τσιάνο βεβαίωναν ότι «τα δημόσια έργα στην Αλβανία προχωρούν καλά. Όλοι οι δρόμοι έχουν σχεδιασθεί για να οδηγούν στα ελληνικά σώματα». Στο Συμβούλιο οι συζητήσεις περιστρέφονται γύρω από την προτεραιότητα κατάληψης της βορειοδυτικής Ηπείρου, της κατάληψης του λιμένα της Πρέβεζας, της προέλασης στην Θεσσαλονίκη και στην κατάκτηση της χώρας ως και την Πελοπόννησο. Υπελόγιζαν πολύ στη βοήθεια ατάκτων Αλβανών εντός της Αλβανίας (Αλβανοί απαγορεύθηκε να συμμετάσχουν στην επίθεση στην Ήπειρο), στην οργάνωση από Αλβανούς διαφόρων προκλήσεων κατά των Ελλήνων της Αλβανίας, στην αδιαφορία των Ελλήνων για πόλεμο, στην αποχή της Αγγλίας να στείλει αεροπορική βοήθεια λόγω της προτεραιότητας που έδινε στην περιοχή της Αιγύπτου. Τα πρακτικά του πολεμικού αυτού Συμβουλίου δεν φαίνεται να είναι ευρύτερα γνωστά).
____ ** ____
Η Ελλάδα πολύ ενωρίς, στο δεύτερο ήμισυ του ’30 με πρωτοβουλία και αποφάσεις του Ι. Μεταξά, είχε συνειδητοποιήσει την ανάγκη αφ’ ενός να προβεί σε οχυρωματικά έργα στα βόρεια σύνορα της των 1.500 χιλ. και αφ’ ετέρου να προμηθευθεί όπλα και πυρομαχικά από την Γαλλία και την Αγγλία (απεγνωσμένα διαβήματα του Ι. Μεταξά και του Αλ. Παπάγου). Ο Ι. Μεταξάς, έχοντας ζωηρές τις εικόνες των διαχρονικών βλέψεων της Βουλγαρίας για κάθοδο στο Αιγαίο, στη Θράκη και στη Μακεδονία, σχεδίασε και ολοκλήρωσε τα οχυρά σ’ αυτές τις περιοχές, τα οποία άντεξαν στις λυσσώδεις επιθέσεις των Γερμανών οι οποίοι τα αξιολόγησαν ως ανώτερα, από τεχνική άποψη, και της γαλλικής γραμμής Μαξινό. Εκ παραλλήλου, η Κυβέρνηση ενδιαφέρθηκε για τις οχυρώσεις της Ηπείρου. Η κρατούσα αλλά μη ορθή άποψη, κατά την γνώμη μου, είναι ότι ο Ι. Μεταξάς απεφάσισε να οχυρώσει η χώρα μας την Ήπειρο μετά την απόβαση ιταλικών στρατευμάτων στην Αλβανία το 1939. Όπως αποδεικνύεται όμως από σειρά ανεκδότων εγγράφων του Γ.Ε.Σ. (26 Μαΐου 1939, 19,20 Σεπτεμβρίου και Μαΐου 1940), εδόθησαν εντολές «δια την επί του εδάφους μελέτην των υποεπιτροπών της οχυρώσεως της προς την Αλβανίαν συνόρων, βάσει της (ήδη) υπαρχούσης μελέτης της Κεντρικής Επιτροπής… εν περιπτώσει συγχρόνου αντιμετωπίσεως της Βουλγαρίας και της Αλβανίας, της τελευταίας ταύτης υποβοηθουμένης υπό εξωβαλκανικής δυνάμεως». Ο Υφυπουργός Στρατιωτικού Ν. Παπαδάκης στην επείγουσα και απόρρητη οδηγία του προς την VIII Μεραρχία της Ηπείρου ζήτησε να επιταχυνθεί «η οργάνωσις της τοποθεσίας ΕΛΑΙΑ (έργα πρώτης γραμμής επείγοντος) και να περατωθεί εντός μηνός»! Ο αυτός Υφυπουργός επανέρχεται με μακροσκελές απόρρητο έγγραφο (7 σελίδες) σε λεπτομερή απαρίθμηση των έργων, των περιοχών, του προσωπικού, κ.ά. Διατάσσει δε την αρμόδια και υπεύθυνη VIII Μεραρχία αφ’ ενός να φροντίσει για την εξασφάλιση εργατών και την συντήρησή τους και αφ’ ετέρου να υποβάλει στο Υπουργείο αναφορές για την πρόοδο των διαδοχικών εργασιών, την απαιτουμένη δαπάνη για κάθε τοποθεσία καθώς «και για τα έργα υποχωρητικού ελέγχου και τέλος τον πιθανολογούμενο χρόνο αποπεράτωσης των έργων».
Η VIII Μεραρχία ανέθεσε την κατασκευή των οχυρωματικών έργων στον Διοικητή του Μεραρχιακού Πυροβολικού Παναγιώτη Μαυρογιάννη, ο οποίος κατήλθε στην Αθήνα για να λάβει λεπτομερέστερες οδηγίες και για να εξασφαλίσει αναγκαία κονδύλια. Όπως προκύπτει από τις επιτόπιες ενέργειές του στην  Ήπειρο, ως Πρόεδρος της Επιτροπής Οχυρώσεων, συνάντησε τεράστιες δυσχέρειες για την χρηματοδότηση των εργασιών. Για τον λόγο αυτό και κατέφευγε στα χωριά της περιοχής, ζητούσε από τον παπά και τον Πρόεδρο της Κοινότητας να χτυπήσουν την καμπάνα και να συγκεντρωθούν οι χωρικοί για να τους εξηγήσει την σημασία των οχυρώσεων και την ανάγκη να προσέλθουν και να συντρέξουν το έργο (λεπτομέρειες των πρωτοβουλιών του αυτών περιγράφονται από τον Άγγελο Τερζάκη στο γνωστό έργο του «Ελληνική Εποποιΐα 1940-1941».
Υπενθυμίζουμε ότι ο Συνταγματάρχης Μαυρογιάννης Β. Παναγιώτης γεννήθηκε στο Κιάτο Κορινθίας το 1894 και απεβίωσε το 1952. Ήταν Σκηνίτης – Σαρακατσάνος και προερχόταν από την Ήπειρο. Οι πρόγονοί του, σύμφωνα με προφορικές παραδόσεις και έγγραφα κατήλθαν στη Β. Πελοπόννησο στο τέλος του 17ου αι. – αρχές του 18ου, μετά την νίκη των Ενετών επί της Τουρκίας και την ερήμωση των περιοχών της. Απόφοιτος Γυμνασίου με ειδίκευση στην τοπογραφία, κατατάχθηκε ως εθελοντής στο στρατό και το 1914 έγινε ανθυπολοχαγός. Συμμετείχε στους Βαλκανικούς Πολέμους, στον Α΄ και Β΄ Παγκόσμιο και συμμετείχε στη Μικρασιατική Εκστρατεία ως αρχηγός Πυροβολικού. Είχε εκδιωχθεί από το στράτευμα (1923-1927) λόγω συμμετοχής του στο «Κίνημα του 1922». Είχε σχέσεις με τα ανταρτικά σώματα του Ναπ. Ζέρβα και τιμήθηκε με επαίνους επ’ ανδραγαθεία στο Β. Π. Πόλεμο. Προτάθηκε και έγινε υποστράτηγος. Ο Δήμος Ιωαννίνων τον ανεκήρυξε επίτιμο δημότη και έδωσε το όνομά του σε κεντρική οδό που οδηγεί στη βόρεια έξοδο από την πόλη. τέλος, ήταν ο κύριος συνεργάτης της Αγγ. Χατζημιχάλη, της «Μάνας των Σαρακατσάνων», η οποία αναφέρει ότι τους Πίνακες των Τσελιγκάτων και των Σαρακατσάνων της Ελλάδος, τους έκανε με την βοήθεια και τον έλεγχο του Στρατηγού Π.Μ. (Οι Σαρακατσάνοι, Α΄ Μέρος, σελ. vα΄).
____ ** ____
Στη πολυσέλιδη δακτυλογραφημένη Έκθεσή του για τις Οχυρώσεις της Ηπείρου, ο Συντ/ρχης Παν. Μαυρόγιαννης καταθέτει λεπτομερώς τα εκτελεσθέντα έργα κατά την περίοδο 1939-40, κατά περιοχή, είδος εργασιών, κόστος, κ.ά. Την Έκθεση αυτή την προσυπογράφει ο Υποστράτηγος Χαρ. Κατσιμήτρος. Διοικητής της VIII Μεραρχίας, εξαίροντας το έργο του Π.Μ., το οποίο «έσωσε την κατάστασιν».
Κατ’ αρχάς ο Π.Μ. αναφέρει ποιες ήσαν οι λιγοστές οχυρώσεις που έχουν γίνει πριν το 1939. Εν συνεχεία υπενθυμίζει ότι η Μεραρχία μετεκάλεσε από την Θεσσαλονίκη και συμβουλεύθηκε το Συν/ρχη Γ. Σαλβάνο, και κατάρτισε την Επιτροπή Οχυρώσεως από τους Π. Μαυρογιάννη, Πρόεδρο, και με μέλη του Επιτελάρχη της Μεραρχίας Αντ/ρχην Χαρ. Δρίβαν, τον Ταγ/ρχην Πετρουτσόπουλον και τον Λοχαγόν Μιχ. Σάλην. Παραθέτουμε πολύ περιληπτικά το είδος και την έκταση των έργων.
α)    Καρροποίητοι οδοί νεωστί ανοιγείσαι περιοχών Καλπακίου – Ζίτσας, Ιωαννίνων, Κανίτας: 62,1/2 χιλ.
β)    Κατασκευασθείσαι ημιονικοί οδοί Καλπακίου, Ζίτσας, Σουκουλίου και Ζεφυρίου, 186 χιλ.
γ)    Επισκευαί οδών – σκυρομάτων και νέας επιστρώσεως, 84 χιλ.
δ)    Κατασκευασθέντα τεχνικά έργα:
1) Ξύλινες γέφυρες επί κτιστών βάθρων στον ποταμό Καλαμάς: 6, 6, 30, 5
και 12 μέτρων.
2) Επί του ποταμού Γόρμου, 16 και 6 μέτρων.
3) Επί παραποτάμων Καλαμά, 6, 6, 8, 4 και 16 μ.
Σύνολο γεφυρών 11
ε)    Άλλα τεχνικά έργα: Χαρακώματα, πολυβολεία, θέσεις πυροβολικού, (16), με υπόγεια καταφύγια 10-16 μ. και υπόγεια καταφύγια πεζικού.
στ)  Μακρύς κατάλογος αντιαρματικών έργων:

1. μήκος αντιαρματικών τάφρων, 4.800 μ.
2. αντιαρματικά φράγματα, 26
3. υπόνομοι, 20
4. παγίδες – βλήματα, 2.500 τεμ.
5. κέντρα διαβιβάσεως 5.

            Κόστος των έργων: 1.670.000

            Όπως είναι γνωστό και αποδεκτό, οι οχυρώσεις της περιοχής του Καλαμά αλλά και της Ηπείρου, αφ’ ενός συνέβαλαν αποφασιστικά στην ανάσχεση της Ιταλικής επίθεσης της 28 Οκτωβρίου και των επομένων ημερών και αφ’ ετέρου απετέλεσαν ορμητήριο της νικηφόρας αντεπίθεσης του Νοεμβρίου 1940.
____ ** ____
Σχετικά με την έναρξη των εχθροπραξιών στις 28 Οκτωβρίου, θεωρούμε ότι είναι απαραίτητο να προβούμε σε μία σύντομη αναδρομή σε πρόσωπα, τοποθεσίες και χαρακτηριστικά γεγονότα των πρώτων ημερών.
Το βράδυ της 27 Οκτ. ο Χαρ. Κατσιμήτρος επικοινώνησε με τον Αντ/ρχην Αθ. Κορόζη, στο Γ.Ε.Σ., ότι πίστευε ότι οι Ιταλοί θα έκαναν επίθεση «κατά την διάρκεια της νύχτας της 27 ή το πρωί της 28 Οκτ. Διαβεβαίωσε δε το Γ.Ε.Σ. και τον Αρχηγόν του (Αλ. Παπάγο) ότι η Μεραρχία θα έκανε το καθήκον της, συγχρόνως δε, εξέδωσε επείγουσες διαταγές προς τα τμήματα προκάλυψης και την απόκρουση πιθανότατης ιταλικής επίθεσης. Η επικοινωνία του Χαρ. Κατσιμήτρου με το Γ.Ε.Σ. είχε στηριχθεί στην προφορική έκθεση που είχε κάνει λίγο ενωρίτερα στον Μέραρχο και στους κύριους συνεργάτες του, ο Συντ/ρχης Παν. Μαυρογιάννης, επιστρέφοντας από προσωπική επιτόπια επιθεώρηση που είχε κάνει σε τμήματα προφυλακών και σε μηνύματα που είχε λάβει για την διάταξη των Ιταλικών μονάδων και του Ιταλικού πυροβολικού, ορειβατικού και βαρέος. Λεπτομερείς πληροφορίες δημοσιεύονται στο ογκώδες έργο του Αλεξ. Εδιπίδου, Αντιστρατήγου «Ιστορία του Ελληνοιταλικού και Ελληνογερμανικού Πολέμου 1940-1941, Αθήνα, χ.χ.»
Όπως είναι γνωστό, η αμυντική γραμμή της Ελλάδας στην Ήπειρο εκτεινόταν από το Ιόνιο ως τον Γράμμο. Ειδικότερα στην VIII Μεραρχία είχε ανατεθεί η ανάσχεση της Ιταλικής επίθεσης στον τομέα Ελαία – Καλπάκι – Καλαμάς, όπου είχαν γίνει οι οχυρώσεις του 1939-40. Η στρατηγική των συγκρούσεων προέβλεπε και τον «υποχωρητικό» χαρακτήρα της ελληνικής άμυνας που επιβαλλόταν για την απρόσκοπτη επιστράτευση και την «Στρατηγική Συγκέντρωση της Ελληνικής Στρατιάς». Τελευταία αμυντική γραμμή, όφειλε να είναι ο ποταμός Καλαμάς. Σ’ αυτή την περιοχή καθηλώθηκαν, πραγματικά, τα ιταλικά άρματα μάχης και οι επιθέσεις του στρατού, που άρχισαν στις 05.30΄ της 28 Οκτωβρίου και εξακολούθησαν ως τις 13-14 Νοεμβρίου, οπότε άρχισε η νικηφόρος αντεπίθεση του ελληνικού στρατού. Περατώνοντας, ανακαλούμε στη μνήμη όλων μας τη σημασία της αποτελεσματικής μάχης του Καλαμά, η οποία οφείλεται σύμφωνα με τα Απομνημονεύματα του Στρατηγού Βισκόντι Πράσκα και του Υποστρατήγου Χαρ. Κατσιμήτρου, στα οχυρωματικά έργα της Ηπείρου το 1939-1940.
Β. Πράσκα: «Καθ’ όλην την ημέραν της 39ης Οκτωβρίου, αι φάλαγγες προήλαυνον σταθερώς υπό το πυρ μιας παρατάξεως πυροβολικού, το οποίον, όχι πολύ πυκνόν άλλ’ επαρκώς εύστοχον, απεδείχθη εξαιρετικώς αποτελεσματικόν. Πυροβολαρχίαι εντός σπηλαίων, τας οποίας δεν κατόρθωσε ν’ ανακαλύψει ούτε η επίγειος ούτε η εναέριος παρατήρησις, έπληττον τα τμήματα εις τα σημεία της αναγκαστικής διαβάσεώς των ή επί των ακαλύπτων σημείων, τα οποία ήσαν υποχρεωμένα να διασχίσουν και προεκάλουν πολλά θύματα, βάλλουσαι προς όλας τας κατευθύνσεις και κατά του πλευρού των στρατευμάτων μας.»
Χαρ. Κατσιμήτρος: Απόσπασμα της Ημερησίας Διάταξης της 19 Νοεμβρίου 1940: «…Η τοποθεσία αυτή εξ’ ης τόσον ερρωμένως αντέστη η Μεραρχία και εξεπλήρωσεν αρτίως τον προορισμόν της, οργανώθη κατά το μάλλον και ήττον ισχυρώς… εντός έτους, μερίμνη και επιμελεία του Διοικητού Πυροβολικού της Μεραρχίας Συντ/ρχου Πυρ/λκού κ. ΜΑΥΡΟΓΙΑΝΝΗ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ, όστις δια της ακαταβλήτου δραστηριότητος, της ακαμάτου φιλεργίας και ακαταπονήτου εργατικότητός του, ήτις τον διακρίνει, έφερεν εις αίσιον πέρας την ανατεθείσαν αυτώ εντολήν κατά τρόπον αποτελούντα λαμπρόν παράδειγμα Αξιωματικού ισταμένου εις το ύψος του από πάσης απόψεως. Δια ταύτα, εκφράζω την πλήρη ευαρέσκειάν μου εις αυτόν και τα θερμά συγχαρητήρια δια την λαμπράν ταύτην δράσιν του, ως και την ευγνωμοσύνην της Πατρίδος δια την μεγάλην αυτήν υπηρεσίαν ην προσέφερεν και ήτις πανθομολογουμένως έσωσε την κατάστασιν».